قرآن کریم، واژه «مغنم» را در موردى به کار برده که انسان چیزى به

    ‏ دست مى‏آورد، هر چند از راه غیر جنگ، بلکه از طریق کار عادى دنیوى

     یا اخروى باشد و از آن با تعبیر «مغانم کثیره» یاد کرده است.

 در روایاتى هم کلمه مغنم و غنیمت و غُنم به کار رفته که حضرت رسول (ص)

     آن‏ها را در معناى بهشت، آثار ماه رمضان به کار برده است.
از مجموع کاربردهاى این کلمه در قرآن و حدیث و کتب لغت و استعمالات

     عرب بر مى‏آید که معناى آن مطلق دستاورد انسان است، چه از دشمن

     یا غیر او. در دوره‏هاى اخیر، به عنوان یک اصطلاح شرعى در مورد غنایم

     جنگى به کار رفته است و آیه یاد شده در اولین نبرد مسلمانان، تحت

فرمان پیامبر خدا (ص) نازل شده است و این کاربرد، تطبیق مفهوم کلى

     آن بر یک مورد خاص است.
وقتى مفهوم لفظ، هر دستاورد انسان است، ورود آن در موردى خاص،

مفهوم آن را تخصیص نمى‏زند و دایره مفهوم عام آن را محدود نمى‏سازد.

اینک مرورى بر روایات در این مورد داشته باشیم:

1. وجوب خمس در معدن از باب غنیمت‏

اهل‏سنت متفقند که در رکاز (گنجینه طلا و نقره) خمس است و در

     معادن اختلاف دارند و حنفیه و مالکیه در آن به وجوب خمس قائل‏اند

     و شافعیه و حنبلى‏ها به یک‏چهلم. حنفى‏ها در وجوب خمس در معادن،

     به قرآن و سنت و قیاس استدلال کرده و آیه وَاعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ

     شَیْ‏ء فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ را ذکر کرده و معدن را غنیمت شمرده‏اند و از

سنت هم‏ به این حدیث نبوى که فرموده است: در عجماء و بئر و معدن

     چیزى بر عهده نیست، ولى در رکاز خمس است رکاز ش

امل معدن و گنج مى‏شود، چون در جایى نهان است، چه از سوى خدا یا مخلوق.
از مجموع روایات اهل سنت برمى‏آید که خمس در چهار مورد واجب است:
گنجینه طلا و نقره، گنج، معدن، جواهرات دفن شده. از صحابه کسانى

همچون ابن‏عباس، ابوهریره، جابر، عباده بن صامت، انس بن مالک، وجوب

     خمس در این موارد را روایت کرده‏اند.
به روایت جابر بن عبدالله، رسول خدا (ص) فرمود: «در حیوان چرنده، در چاه و

     در معدن چیزى نیست، ولى در رکاز خمس است.» شعبى گفته است:

رکاز، گنج معمولى است.
عباده بن صامت گوید: از قضاوت و حکم پیامبر خدا (ص) این بود که در معدن،

     چاه، حیوان فرار کرده، غرامتى نیست، اما در رکاز خمس است.
مردى از پیامبر خدا (ص) سؤال‏هایى کرد، از جمله این که: در خرابه‏ها و

نشانه‏ها گنج مى‏یابیم، حضرت فرمود: در آن‏ها خمس است.

2. خمس در سود کسب‏

پیامبر خدا (ص) دستور داد از هر چه انسان به دست مى‏آورد، چه سود

کسب یا جز آن، خمس داده شود. برخى از روایات چنین است:
گروهى از عبدالقیس حضور پیامبر خدا (ص) آمدند و گفتند: مشرکان بین ما و

     شما هستند و جز در ماه‏هاى حرام دسترسى به شما نداریم. به ما توصیه

جامعى بفرما که اگر به آن عمل کنیم وارد بهشت شویم، دیگران را هم به آن

فرا بخوانیم. پیامبر (ص) فرمود: شما را به چهار چیز فرمان مى‏دهم و از چهار چیز

   نهى مى‏کنم. شما را فرمان مى‏دهم به ایمان به خدا، آیا مى‏دانید ایمان چیست؟

 شهادت به یکتایى خدا، اداى نماز، پرداخت زکات و دادن خمس غنائم.
روشن است که پیامبر (ص)، از بنى‏عبد القیس نخواسته که غنائم جنگى را بپردازند،

 چرا که آنان در غیر از ماه‏هاى حرام از قبیله خود نمى‏توانستند بیرون روند، چون از

 مشرکان مى‏ترسیدند. پس مقصود از غنائم، یعنى آن چه به دست مى‏آورند.
آن حضرت به شرحبیل بن عبدکلال، حارث بن عبدکلال و نعیم بن عبدکلال. صاحبان

 قبیله ذى‏رعین، معافر و همدان نوشت: «اما بعد، فرستاده شما برگشت و

 یک‏پنجم خمس خدا را از غنایم پرداختید».
به سعد هذیم از قضاعه و به جذام، نامه‏اى نوشت و واجبات صدقه را بیان فرمود

 و دستور داد که صدقه و خمس را به دو فرستاده‏اش ابى و عنبسه یا هر که را

این دو بفرستند بپردازند.
به فُجیع و پیروان او نوشت: «از محمد پیامبر به فُجیع و پیروان او که مسلمان

 شده و نماز خوانده، زکات پرداخته‏اند و خدا و رسولش را اطاعت کرده و خمس

درآمدها را براى خدا پرداخت کرده‏اند».
به پادشاهان حمیر نوشت: «زکات مى‏دهید و از غنایم، خمس براى خدا و سهم

خاص پیامبر را و آن چه را خداوند بر مؤمنان به صورت صدقه واجب ساخته مى‏پردازید».
به بنى‏ثعلبه بن عامر نوشت: «هر که از آنان مسلمان شد و نماز برپا داشت و زکات

 داد و خمس غنیمت و سهم پیامبر را پرداخت ...».
به بعضى از بزرگان جهینه نوشت: «هر که از آنان مسلمان شد و نماز برپا داشت و

 زکات داد و از خدا و پیامبرش اطاعت کرد و خمس غنائم را پرداخت».
از این نامه‏ها به روشنى برمى‏آید که رسول خدا (ص) از آنان نخواسته که خمس غنائم

 جنگ‏هایى را که در آن‏ها شرکت داشتند بپردازند، بلکه خمس و صدقه‏اى را که در اموال

 آنان بوده مى‏طلبیده است. از آنان خمس مى‏طلبید، بدون آن‏که شرط کند وارد جنگ

 شده باشند و غنائمى به دست آورده باشند.
به علاوه، حاکم اسلامى یا جانشین او عهده‏دار جمع‏آورى غنائم جنگ پس از پیروزى

 و تقسیم آن‏ها پس از استخراج خمس آن‏هایند و هیچ‏یک از جنگجویان مالک چیزى

جز آنچه از لباس و سلاح کشته به دست مى‏آورند، نیستند وگرنه دزدى کرده‏اند.

 پس وقتى اعلان جنگ و جداکردن خمس غنائم در دوران پیامبر (ص)، از شؤون

 پیامبرخدا (ص) است، درخواست خمس از مردم و تأکید بر آن در نامه‏ها و قراردادها

 براى چیست؟ معلوم مى‏شود آنچه را مى‏طلبیده، مربوط به غنائم جنگ نبوده است.
از ائمه اهل بیت (ع) نیز روایاتى نقل شده که بر این دلالت مى‏کند. یکى از شیعیان

 به امام جواد (ع) نوشت: آیا خمس بر همه چیزهایى است که کسى بهره مى‏برد،

 کم باشد یا زیاد؟ از همه انواع درآمد و بر صنعتگران هم هست؟ و چگونه است؟

امام (ع) نوشت: «خمس پس از مؤونه و مخارج است.»
از این جواب کوتاه برمى‏آید که آنچه را پرسنده گفته، امام (ع) تأیید کرده است و

 کیفیت پرداخت و محاسبه خمس هم یاد شده است.
سماعه گوید: از امام کاظم (ع) درباره خمس پرسیدم. فرمود: «هر چه که مردم

 به دست آورند، کم باشد یا زیاد، خمس دارد.»
احادیث دیگرى از پیامبر اکرم (ص) و ائمه طاهرین (ع) است که بر شمول خمس

 نسبت به هر درآمد دلالت دارد.

پی نوشت:

(1). انفال: 41.
(2). ر. ک: العین، تهذیب اللغة و مفردات، واژه «غنم».
(3). مقاییس اللغه، واژه غنم.
(4). فَعِنْدَ اللهِ مَغانِمُ کَثِیرَة (نساء، 94).
(5). مسند احمد، ج 1، ص 314؛ سنن ابن‏ماجه، ج 2، ص 839 (چاپ 1373 ه).
(6). همان، ج 3، ص 335.
(7). همان، ج 5، ص 326.
(8). همان، ج 2، ص 186.
(9). صحیح بخارى، ج 8، ص 217 وج 1، ص 13 و 19 وج 3، ص 53؛ صحیح مسلم، ج 1،

 ص 35- 36؛ سنن نسائى، ج 1، ص 323 و منابع دیگر.
(10). الوثائق السیاسیه، ص 227، شماره 110 (چاپ چهارم، بیروت).
(11). الطبقات الکبرى، ج 1، ص 270.
(12). همان، ص 304- 305.
(13). فتوح البلدان، ج 1، ص 82؛ سیره ابن هشام، ج 4، ص 258.
(14). الاصابة، ج 2، ص 189؛ أسد الغابه، ج 3، ص 34.
(15). الطبقات الکبرى، ج 1، ص 271.
(16). وسائل الشیعه، ج 6، باب 8 از ابواب خمس، حدیث 1.
(17). همان، ح 6.

منابع: 

آیت الله شیخ جعفر سبحانى ترجمه: جواد محدثى‏،درسنامه گزیده سیماى عقاید شیعه

 (خلاصه ترجمه کتاب دلیل المرشدین الى الحق الیقین)، ص:

نوشته شده در یکشنبه 93 تیر 29ساعت ساعت 12:7 عصر توسط مشتعلی| نظر بدهید